روزعرفه؛ روز دعا و مناجات - دانشکده صنایع غذایی بهار
روزعرفه، روز دعا و مناجات
مکان ها و زمان هایی فرصت ویژه ای را برای ارتباط با خداوند از طریق دعا و راز و نیاز میسر می سازند، زیرا رحمت خاص خداوند در آنها از مبدأ اعلی به سوی بندگان سرازیر می شود و بنده باید تلاش کند خود را در معرض دریافت آن عنایات و رحمت های ویژه الهی قرار دهد.
پیامبر اکرم« ص» فرمودند: «اِنَّ لِرَبِّکمْ فِی اَیامِ دَهْرِکمْ نَفَحاتٌ اَلا فَتَعَرَّضُوا لَها؛(1) به راستی برای پروردگار شما در روزهای روزگارتان عطایا و بخشش هایی است. هوشیار باشید و خود را در معرض آنها قرار دهید. »
و قرآن کریم نیز می فرماید: «وَذَکرْهُمْ بِاَیامِ اللَّهِ»؛(2): روزهای خدا را به آنان یادآوری کن. »
یکی از این روزها، نهم ذیحجّه یعنی روز عرفه، یعنی روز دعا و مناجات و یکی از مکان های مقدس، مخصوصاً برای کسانی که توفیق تشرّف به حج و حضور در صحرای عرفات را پیدا کرده اند، صحرای عرفات است.
ارزش روز عرفه
مرحوم شیخ عباس قمی در باره شب عرفه می گوید: «از لیالی متبرّکه و شب مناجات با قاضی الحاجات است. توبه در آن مقبول و دعا در آن شب مستجاب است و کسی که آن شب را به عبادت به سر آورد، اجر و پاداش هفتاد سال عبادت را دارد. »(3)
و نیز: «روز عرفه از اعیاد عظیمه [و بزرگ] است، هر چند به اسم عید نامیده نشده و روزی است که حق تعالی بندگانش را به عبادت و طاعت فراخوانده و سفره های جود و احسان خود را برای آنها گسترده و شیطان در این روز تحقیر و رانده شده و خشمناک است. »(4)
ارزش و مقام والای روز عرفه، در روایات معصومین «ع» بیشتر نمود پیدا می کند که در زیر به نمونه هایی اشاره می شود.
1. همسانی با ماه رمضان
ماه مبارک رمضان ماه رحمت و مغفرت الهی است. از پیامبر اکرم «ص» نقل شده است: «.. قَدْ اَقْبَلَ اِلَیکمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکةِ وَالرَّحْمَةِ وَالْمَغْفِرَةِ؛(5) ماه خدا با برکت و رحمت و بخشش به سوی شما روی آورده است. » اگر کسی در ماه رمضان بخشیده نشود و یا این توفیق را پیدا نکند که خود را در معرض مغفرت الهی قرار دهد، روز عرفه آن قدر عظمت دارد که بتواند جبران ماه رمضان را بنماید. در آن روز اگر کسی به درگاه الهی روی آورد، مورد مغفرت خداوند قرار می گیرد.
امام صادق «ع» فرمودند: «مَنْ لَمْ یغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضانَ لَمْ یغْفَرْ لَهُ اِلی قابِلٍ اِلَّا اَنْ یشْهَدَ عَرَفَةَ؛(6) کسی که در ماه رمضان بخشیده نشود تا سال آینده بخشیده نمی شود، مگر اینکه [روز] عرفه را درک کند ».
2. برآورده شدن حاجت
حضرت صادق «ع» در جای دیگری می فرمایند: «تَخَیرْ لِنَفْسِک مِنَ الدُّعاءِ ما اَحْبَبْتَ وَاجْتَهِدْ فَاِنَّهُ (یوْمَ عَرَفَةَ) یوْمُ دُعاءٍ وَ مَسْأَلَةٍ؛(7) هر دعایی که دوست داری برای خود بخوان و [در دعا کردن] بکوش که آن روز (روز عرفه) روز دعا و درخواست است. » و یقیناً درخواست ها استجابت را در پی دارد.
3. بخشش گناهان
ابن فهد حلّی در عدّة الداعی این روایت را برای روز عرفه نقل کرده است:
«وَفِی الْخَبَرِ اَنَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ وَتَعالی یقُولُ لِلْمَلائِکةِ فِی ذلِک الْیوْمِ یا مَلائِکتِی اَلا تَرَوْنَ اِلی عِبادِی وَاِمائِی جاؤُا مِنْ اَطْرافِ الْبِلادِ شُعْثاءً غَبْراءً اَتَدْرُونَ ما یسْئَلُونَ فَیقُولُونَ رَبَّنا اِنَّهُمْ یسْئَلُونَک الْمَغْفِرَةَ فَیقُولُ اشْهَدُوا اِنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُمْ؛(8): خدای سبحان در این روز به ملائکه می فرماید: «ای فرشتگان من! آیا نمی بینید بندگان و کنیزان مرا که ژولیده و غبارآلود از اطراف شهرها آمده اند؟ آیا می دانید آنها چه درخواستی دارند؟ ملائکه می گویند: پروردگار ما! آنها مغفرت می خواهند. پس خداوند می فرماید: شاهد باشید که من آنها را بخشیدم!»
4. تعیین سرنوشت
نقل است که امام زین العابدین «ع» در روز عرفه صدای سائلی را شنیدند که از مردم درخواست کمک می کرد. حضرت خطاب به او فرمودند: «وای بر تو! در این روز از غیر خدا سئوال و طلب کمک می کنی، حال آنکه در این روز برای بچّه هایی که در شکم مادر هستند نیز امید فضل خدا می رود که آنها سعید گردند!»(9)
از روایات فوق، به خوبی اهمیت و جایگاه روز عرفه روشن و این نکته استنباط می شود که این روز، روز دعا و نیایش است.
دعاها و اعمال روز عرفه
روز عرفه اوج روزهایی است که در آن دعا و نیایش از موقعیت ویژه و خاصی برخوردار است، بدین جهت از پیشوایان معصوم «ع»دعاها و سفارش هایی در این روز رسیده است که به عنوان نمونه به برخی از آنها براساس ترتیب کتب نقل کننده اشاره می کنیم:
الف) از زبان امام سجاد«ع» در صحیفه
در زبور آل محمد«ص»، صحیفه سجادیه، در دعایی طولانی برای روز عرفه از زبان امام سجاد«ع» به مهم ترین مسائل اعتقادی و سیاسی و نیز مسائل عرفانی و اخلاقی اشاره شده است:
امام سجاد «ع» در باره معرفی روز عرفه می فرمایند: «اللَّهُمَّ وَهذا یوْمُ عَرَفَةَ یوْمٌ شَرَّفْتَهُ وَکرَّمْتَهُ وَعَظَّمْتَهُ نَشَرْتَ فِیهِ رَحْمَتَک وَمَنَنْتَ فِیهِ بِعَفْوِک وَ اَجْزَلْتَ فِیهِ عَطِیتَک وَ تَفَضَّلْتَ بِهِ عَلی عِبادِک؛(10) خدایا! و عرفه روزی است که تو به او شرافت و کرامت و عظمت بخشیدی و رحمتت را در این روز گستراندی و به عفو و بخششت [بر خلق ] منّت گذاردی و عطایت را بسیار عظیم گردانیدی و به خاطر این روز بر بندگانت تفضّل نمودی. »
برخی از درخواست های حضرت در این روز عبارتند از:. ..وَاخِفْنِی مَقامَک وَ شَوِّقْنِی لِقاءَک وَ تُبْ عَلَی تَوْبَةً نَصُوحاً لا تُبْقِ مَعَها عَلانِیةً وَلا سَرِیرَةً وَاَنْزِعِ الْغِلَّ مِنْ صَدْرِی لِلْمُؤْمِنِینَ وَ اعْطِفْ بِقَلْبِی عَلَی الْخاشِعِینَ وَ کنْ لِی کما تَکونُ لِلصَّالِحِینَ؛(11) [خدایا!] مرا از مقامت بترسان و شوق ملاقاتت را به من عنایت کن و توفیق توبه نصوح به من عنایت فرما؛ به گونه ای که با آن توبه گناه پنهان و آشکاری باقی نگذاری و از سینه ام کینه نسبت به مؤمنین را برکن و قلب مرا بر خاشعان مهربان کن و آن چنان که با صالحان هستی با من باش!»
در قسمت پایانی این دعا می فرمایند: «وَلا تَجْعَلْنِی لِلظَّالِمِینَ ظَهِیراً وَلا لَهُمْ عَلی مَحْوِ کتابِک یداً وَنَصِیراً... وَاجْعَلْ باقِی عُمْرِی فِی الْحَجِّ وَالْعُمْرَةِ اِبْتِغاءَ وَجْهِک...؛(12) و مرا پشت [و کمک کار] ستمگران مگردان و [مرا برای ] از میان بردن کتابت دستیار و یاور آنان مکن... و هر چه از عمرم باقی مانده است، در جستن خودت در حجّ و عمره بگذران!»
ب) شیخ عباس در مفاتیح الجنان
در این کتاب دعایی برای شب عرفه و چند دعا برای روز عرفه نقل شده است. دعای اوّل، تسبیحات پیامبر اکرم «ص» با بخشی از آیات و اذکار خاص است ودومی دعایی از حضرت صادق «ع» و سومی دعایی معروف از امام حسین «ع»است.
بشر و بشیر پسران غالب اسدی نقل کرده اند که در عصر روز عرفه در عرفات در محضر امام حسین «ع» بودیم. آن حضرت با گروهی از اهل بیت و فرزندان و شیعیان بیرون آمدند و با نهایت خشوع و خضوع در جانب کوه (جبل الرحمه) رو به کعبه ایستادند و دعائی را خواندند. در بخشی از این دعا می خوانیم: «اِلهِی اَنَا الْفَقِیرُ فِی غِنای فَکیفَ لا اَکونُ فَقِیراً فِی فَقْرِی اِلهِی اَنَا الْجاهِلُ فِی عِلْمِی فَکیفَ لا اَکونُ جَهُولاً فِی جَهْلِی؛(13): خدایا من در حال توانگری نیازمندم [و فقر ذاتی دارم ]؛ پس چگونه در حال نداری نیازمند [تو] نباشم؟ معبودا! من در حال دانائیم نادانم، پس چگونه در حال جهلم نادان نباشم؟»
در بخش دیگری می خوانیم: «مَتی غِبْتَ حَتّی تَحْتاجَ اِلی دَلِیلٍ یدُلُّ عَلَیک وَمَتی بَعُدْتَ حَتّی تَکونَ الْآثارُ هِی الّتِی تُوصِلَ اِلَیک عَمِیتْ عَینٌ لا تَراک عَلَیها رَقِیباً؛(14): کی نهان بوده ای تا محتاج برهانی باشی که بر تو دلالت کند؟ و کی دور گشته ای که آثار و علائم به تو رسانند؟ کور باد چشمی که تو را بر خود رقیب و مواظب نداند!»
کی رفته ای زدل که تمنا کنم تو را
کی بوده ای نهفته که پیدا کنم تو را
غیبت نکرده ای که شوم طالب حضور
پنهان نگشته ای که هویدا کنم تو را
با صد هزار جلوه برون آمدی که من
با صد هزار دیده تماشا کنم تو را
(فروغی بسطامی)
در قسمت دیگری از این دعا می خوانیم: «اِلهِی مَنْ کانَتْ مَحاسِنُهُ مَساوِی فَکیفَ لا تَکونُ مَساوِیهِ مَساوِی وَمَنْ کانَتْ حَقائِقُهُ دَعاوِی فَکیفَ لا تَکونُ دَعاوِیهِ دَعاوِی؛(15) خدایا! کسی که خوبی هایش [هم ] بدی است، چگونه بدی های او بد نباشد؟ و کسی که حقیقت گویی اش صرف ادعاست، پس چگونه دعاوی او صرف ادعا نباشد؟»
ج) ابن طاووس در اقبال
سیدبن طاووس برای شب عرفه دو دعا در اقبال الاعمال نقل کرده که یکی از آنها نسبتاً طولانی است. همچنین در روایتی در باره فضیلت زیارت امام حسین «ع» از قول حضرت باقر«ع» آمده است: «مَنْ زارَ لَیلَةَ عَرَفَةَ اَرْضَ کرْبَلا... وَقاهُ اللَّهُ شَرَّ سَنَتِهِ؛(16) کسی که در شب عرفه زمین کربلا را زیارت کند...، خداوند بلای آن سال را از او دور می کند. »
آنگاه در فضیلت روز عرفه می گوید روزه آن روز کفاره گناهان هفتاد ساله است و در آن روز توبه آدم پذیرفته شده است.(17) آنگاه زیارت مخصوصه امام حسین «ع» در این روز را نقل کرده است.(18)
او برای روز عرفه دعایی از پیامبر اکرم «ص» و امام هفتم «ع» و سپس دعای معروف امام حسین «ع» در روز عرفه(19) و دعای امام زین العابدین «ع» در صحیفه سجادیه (20) و آنگاه دعایی از امام صادق «ع» را با اسنادش نقل کرده که در بخشی از آن می خوانیم: «اَنْتَ الَّذِی لا تَنْسی مَنْ ذَکرَک وَلا تَضِیعُ مَنْ تَوَکلَ عَلَیک...؛(21) تو کسی هستی که فراموش نمی کنی کسی را که یادت کند و نابود نمی کنی کسی را که بر تو توکل نماید. »
سپس دعایی به نام مخزون (22) و دعای دیگری از امام صادق «ع»(23) و دعایی را که در برخی کتب دعا دیده نقل می کند(24) و سخن را با دعاهایی در مورد شام عرفه ادامه می دهد.
در صحرای عرفات
اوج عظمت دعا از حیث زمان، روز عرفه است و اوج ارزش مکانی در آن روز، بعد از کربلا و حرم حسینی، صحرای عرفات است. این معنی را از روایات می توان فهمید:
1ـ علی «ع» فرمودند: «مِنَ الذُّنُوبِ لا تُغْفَرُ اِلَّا بِعَرَفاتٍ؛(25) برخی از گناهان [به گونه ای سنگین است که ] جز در عرفات بخشوده نمی شود. »
2ـ کسی حق ندارد در عرفات بگوید گناهانش بخشیده نمی شود. پیامبر اکرم «ص» در این باره فرمودند: «اَعْظَمُ اَهْلِ عَرَفاتٍ جُرْماً مَنِ انْصَرَفَ وَهُوَ یظُنُّ اَنَّهُ لَنْ یغْفَرَ لَهُ؛(26) گناهکارترین فرد در عرفات کسی است که از آنجا بازگردد در حالی که گمان می برد هرگز آمرزیده نخواهد شد. » به راستی فردی که چنین گمانی را در ذهن پرورش دهد، در وادی عرفان و شناخت، این مسئله را درک نکرده است که خداوند «ارحم الراحمین» است و رحمت او بر همه چیز برتری دارد: «رَحْمَتِی وَسِعَتْ کلَ شَی ءٍ».
یک نمونه از دعای در عرفات
علی بن ابراهیم به نقل از پدرش گفته است عبداللّه بن جندب را در عرفات (در روز عرفه) دیدم و موقفی بهتر از موقف او ندیدم. دست ها را به سوی آسمان بلند کرده و اشک روی گونه هایش جاری بود تا آنجا که به زمین رسیده بود. هنگام مراجعت به او گفتم: ای ابا محمّد! [عجب حال خوشی داشتی!] من چنین موقفی [و حالی ] تا حال ندیده بودم! عبداللّه پاسخ داد: به خدا قسم! یک کلمه برای خودم دعا نکردم و در تمام این مدت برای برادران دینی ام دعا کردم و این به جهت این بود که از اباالحسن موسی بن جعفر«ع» شنیدم که فرمود: «مَنْ دَعا لِاَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیبِ نُودِی مِنَ الْعَرْشِ ها وَلَک مِأةُ اَلْفِ ضِعفٍ مِثْلُهُ؛(27) هر کس برادر مؤمن خود را در غیاب او دعا کند از عرش الهی به او ندا می رسد: هان! [ای بنده من!] برای تو صدهزار مثل آن [پذیرفته ] می باشد. » بدین جهت (به خاطر همین سخن امام« ع») راضی نشدم از صدهزار دعای تضمین شده [و مورد استجابت] در برابر یک دعا که نمی دانم مستجاب می شود صرف نظر کنم.
پی نوشت ها
1ـ بحارالانوار، مجلسی، بیروت، مؤسسة الوفا، سوم، 1403 ه. ق، ج 68، ص 221، ح 30.
2ـ ابراهیم، 5.
3ـ مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، مؤسسه انتشارات نبوی، ص 457، اعمال روز عرفه.
4ـ همان، ص 467، با تغییر و تلخیص.
5ـ ر.ک: امالی شیخ صدوق، ص 93، عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 1، ص 230؛ اربعین شیخ بهایی، ص 84؛ بحارالانوار، مجلسی، ج 96، ص 356.
6ـ من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، بیروت، دارالاضواء، ج 2، ص 76، ح 265؛ اصول کافی، محمّدبن یعقوب کلینی، دارالکتب الاسلامیه، ج 4، ص 66.
7ـ التهذیب الاحکام، شیخ طوسی، بیروت، دارالتعارف، اوّل، 1401 ه. ق، ج 5، ص 182.
8ـ عدّة الداعی فی نجاح الساعی، ص 47.
9ـ مفاتیح الجنان، ص 467 و عدّة الداعی فی نجاح السّاعی، احمد بن فهد الحلّی، کتابفروشی وجدانی، قم، ص 47، پاورقی.
10ـ صحیفه کامله سجادیه، ترجمه محیی الدین مهدی الهی قمشه ای، انتشارات اسلامی، ص 472.
11ـ همان، ص 479.
12ـ همان، ص 479 - 480.
13ـ مفاتیح الجنان، ص 492.
14ـ همان، ص 494.
15ـ همان، ص 492.
16ـ اقبال الاعمال، سیدبن طاووس، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ص 330.
17ـ ر.ک: همان، ص 331.
18ـ ر.ک: همان، ص 332 - 336.
19ـ ر.ک: همان، ص 338 - 350.
20ـ ر.ک: همان، ص 350 - 368.
21ـ همان، ص 370.
22ـ ر.ک: همان، ص 374 - 385.
23ـ ر.ک: همان، ص 385 - 397.
24ـ ر.ک: همان، ص 397 - 401.
25ـ دعائم الاسلام، ابوحنیفه نعمان بن محمّد، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، مصر، دارالمعارف، سوم، 1389 ه.ق، ج 1، ص 294.
26ـ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 182.
27ـ بحارالانوار، ج 48، ص 171 - 172، ح 10.